ਹਿਮਾਲਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਮੀਂਹ ਕਾਰਨ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ

ਹਿਮਾਲਿਆ ਸੱਤਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਹਾਸ਼ੀਆਕਿਰਤ 'ਤੇ ਹੋਣ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ, ਪੂੰਜੀ-ਅਧਾਰਿਤ ਪਤਨ, ਗੈਰ-ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਦੀਰਘਕਾਲਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਆਵਰਤੀ ਵਿਪਦਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ | ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਦੀਆਂ ਕਮਿਊਨਿਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਧੀਮੀ ਹਿੰਸਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇੱਕ ਘਟਨਾ 4 ਅਕਤੂਬਰ 2025 ਨੂੰ ਵਾਪਰੀ। ਦਾਰਜੀਲਿੰਗ, ਕਲੀਮਪੋਂਗ ਅਤੇ ਸਿੱਕਮ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰੀ ਹੜ੍ਹ ਆਇਆ।ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ, ਗਰਜ ਅਤੇ ਮੀਂਹ ਲਈ ਲਾਲ ਅਤੇ ਸੰਤਰੀ ਚੇਤਾਵਨੀਆਂ ਮਿਲੀਆਂ।  ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਫੋਨਾਂ 'ਤੇ ਨੋਟੀਫਿਕੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਤ ਭਰ ਲਗਾਤਾਰ ਮੀਂਹ, ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਗਰਜ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹਾ ਰਿਹਾ।

ਇਹ ਦਸਾਈ ਦਾ ਤੀਜਾ ਦਿਨ ਸੀ, ਜੋ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤਿਉਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ, ਅਤੇ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ 'ਤੇ ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਦਸਈ, ਜੋ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਫ਼ ਅਸਮਾਨ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਵਾਲੇ ਮੌਸਮ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਅਤੇ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਪਿਛਲੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਰਸਾਤੀ ਤਿਉਹਾਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਗਰਜ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਵੇਖੀ ਸੀ। ਮੀਂਹ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ 2 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਰ ਕੁਝ ਥਾਵਾਂ 'ਤੇ ਇਹ 3 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ। ਇਹ ਮਾਤਰਾ ਹਿਮਾਲੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਆਉਣ ਲਈ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 25 ਮੀਲੀਮੀਟਰ ਦੀ ਆਵਸ਼ਕ ਸੀਮਾ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕਰੀਬ 10 ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ। ਰਾਤ ਭਰ ਮੀਂਹ, ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਗਰਜਾਂ ਰਾਤ ਭਰ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਜਿਸ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਗਾਈ ਰੱਖਿਆ, ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਬਸਤਰਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ। ।

ਰਾਤੋ-ਰਾਤ, ਦਾਰਜੀਲਿੰਗ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੀਜਨਬਾਰੀ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਰੰਗਿਤ ਨਦੀ(Chota Rangit River) ਉਫ਼ਨ ਗਈ ਅਤੇ ਡੂੰਘੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਈ।ਇਸ ਨੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਮਸਟੇ ਨੂੰ ਸਵੀਮਿੰਗ ਪੂਲ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਵੀਮਿੰਗ ਪੂਲ ਨੂੰ ਕੰਢੇ ਤੱਕ ਗਾਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ, ਛੋਟਾ ਰੰਗੀਤ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪੁਲਬਜ਼ਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪੁਲ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਵਹਾ ਲਿਆ। ਇਸ ਨੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਸਵਿਮਿੰਗ ਪੂਲਾਂ ਵਾਲੇ ਹੋਮਸਟੇਅ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋ ਦਿੱਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਨੂੰ ਬਹਾ ਕੇ ਲੈ ਗਈ ਅਤੇ ਸਵਿਮਿੰਗ ਪੂਲਾਂ ਨੂੰ ਗਾਰ ਨਾਲ ਕੰਢੇ ਤੱਕ ਭਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅੱਗੇ, ਛੋਟਾ ਰੰਗੀਤ ਨਦੀ ਨੂੰ ਪੁਲਬਜ਼ਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪੁਲ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੜਕ ਦਾ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਵਹਾ ਲਿਆ।ਹਾਲਾਂਕਿ, ਇਹ ਸਿਰਫ ਮੁੱਖ ਨਦੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ਜੋ ਵਧ ਰਹੀ ਸੀ। ਕੁਝ ਨਦੀਆਂ ਓਵਰਫਲੋ ਹੋ ਗਈਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੀਆਂ ਨਿਰਮਾਣ ਅਧੀਨ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਬਣੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵੀ ਰੁੜ੍ਹ ਗਈਆਂ।

ਬਿਜਨਬਾੜੀ ਵਿੱਚ, ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਫਾਇਰ ਬ੍ਰਿਗੇਡ ਬਿਭਾਗ ਨੇ ਤੁਰੰਤ ਕਾਰਵਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਨਦੀ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ | ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੌਲੇ-ਹੌਲੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਘਰ ਬਣਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸੇ ਲੋਕ ਅਸਥਿਰ ਭੂਗੋਲ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਚੀਆਂ ਅਤੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਜਾਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਖਾੜਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।ਇਸ ਤੋਂ ਨਾਲ ਨਾਲ, ਪਹਾੜੀ ਜਾਂ ਪਹਾੜ ਦੇ ਮਾਲਕ - ਜਿਹੜੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਹਾੜੀਆਂ 'ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ਉਹ ਵੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਵੇਂ ਸਮੂਹ ਕੋਲ ਅਕਸਰ ਸਥਾਨ-ਆਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰਸੰਗਿਕ ਗਿਆਨ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਪੁਰਾਣੀ ਮਹਾਰਤ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ, ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਵੀ ‘ਖਾਲੀ’ ਪਲਾਟ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਉਸਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਅਤੇ ਬਦਨਾਮ ਰਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਪਲਾਟ ਜਨਤਕ ਪਖਾਨਿਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੋਵੇ, ਜਲਘਰਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ, ਜਾਂ ਗਲੀਆਂ ਦੇ ਤਿੱਖੀਆਂ ਮੋੜਾਂ 'ਤੇ ਹੋਵੇ। ਲਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਠੇਕੇਦਾਰ ਬਿਨਾਂ ਕਾਗਜ਼ੀ ਕਾਰਵਾਈ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਨਫ਼ਾ ਹਾਸਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਨਿਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕ੍ਰੋਧ ਨੂੰ ਭਰਮਾਉਣ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹਨ।

ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਰਸਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ / ਤਬਾਹੀਆਂ ਮਾਨਸੂਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਆਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਹਾਲੀਆ ਇਸ ਤਬਾਹੀ ਦਾ ਸਮਾਂ 3 ਅਕਤੂਬਰ 2023 ਨੂੰ ਤੀਸਤਾ ਨਦੀ 'ਤੇ ਚੁੰਗਥਾਂਗ ਤਬਾਹੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਵਰ੍ਹੇਗੰਢ ਦੇ ਨਾਲ ਮੇਲ ਖਾਂਦਾ ਹੈ।ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਰਿਸ਼ ਮੌਨਸੂਨ ਮਹੀਨਿਆਂ - ਜੂਨ, ਜੁਲਾਈ, ਅਗਸਤ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪੈਟਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜਾਂ ਘੰਟੇ ਦੇ ਆਧਾਰ 'ਤੇ ਮੀਂਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਤੀਸਤਾ ਵਰਗੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਨਦੀਆਂਅਤੇ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਰ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕਈ ਵਾਰ ਉਫਨ ਰਹੇ ਹਨ, ਤੀਸਤਾ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਉਪ-ਨਦੀਆਂ ਜਿਵੇਂ- ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਵੱਡਾ ਰੰਗਿਤ, ਆਪਣੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਕਾਰਵਾਈ ਦੀ ਅਪੀਲ

ਬਿਨਾ ਕਿਸੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟੇ ਜਾਣ ਕਾਰਨ, ਘਰ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਗਏ ਹਨ ,ਅਤੇ ਹਾਲ ਹੀ ਦੇ ਦਸਾਈ ਦੇ ਜਸ਼ਨਾਂ 'ਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖਿਸਕਣ ਨਾਲ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ, ਜੋ ਕੁਝ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਤੋੜਦੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕੁਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਅਨਚਾਹੇ ਮਹਿਮਾਨ ਬਣ ਕੇ ਆ ਡਟੇ।

ਮੌਸਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਅਨਿਸ਼ਚਿਤਤਾ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮੂਹ ਜੋ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ ਵਸਣ ਵਾਲੇ ਹਨ ਜਾਂ ਆਮਦਨ ਲਈ ਹੋਮਸਟੇ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਨ, ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।ਇਹ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਗੈਰ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।ਇੱਕ ਪਾਸੇ, ਇਹਨਾਂ ਤਬਾਹੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗਿਆਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਿਰੰਤਰ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਇਹ ਮੁਨਾਫੇ ਲਈ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਅਵੇਸਲੇ ਧੱਕੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨਦੇਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਹਿਮਾਲਿਆ, ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਾਨੀ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਪਾਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਸੀਮਾ ਸਮਝ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ, ਪਹਿਲੇ ਕ੍ਰਮ ਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੋਤ ਧਾਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਿਟਣ ਤੱਕ।

---

Original: Rinan Shah. 2025. ‘Urbanisation, Extreme Rainfall, and Disaster Risk in the Himalaya’. Commentary. Centre of Excellence for Himalayan Studies. 4 November.

Translated by Jaspreet Singh.